Zdravko Kučinar

Danko Grlić

[enciklopedijska natuknica za: Srpska enciklopedija, sv. 3, Novi Sad-Beograd, 2015. (u pripremi)]

GRLIĆ, DANKO filozof-estetičar, leksikograf, prevodilac i univerzitetski profesor (Gračanica u Bosni, 18. IX 1923  ̶  Zagreb 1. III 1984).

     Detinjstvo proveo u Gračanici i Brčkom. Sa porodicom prelazi u Zagreb (1931), gde se školovao. Kao srednjoškolac, postao je (1940) član SKOJ-a i ilegalno pomagao NOB, zbog čega je bio i hapšen. Posle oslobođenja radio je kao novinar u “Naprijedu”,  “Vijesniku” i “Narodnom listu”. Kritički je pisao o ulozi klera u NDH, zbog čega je ekskomuniciran iz katoličke crkve.

     Iako je bio protivnik rezolucije Informbiroa, uhapšen je 1948. Proveo je tri meseca u logoru na Golom otoku. Oslobođen je, ali se nije mogao vratiti novinarskom poslu. Upisuje studije filozofije (1950), koje završava 1955. Za vreme studija radio je najteže fizičke, korektorske i druge poslove, ali je uspeo i da objavljuje kraće tekstove. U tek pokrenutim “Pogledima”, ranoj prethodnici “Praxisa”, Rudi Supek ga angažuje kao korektora, ali tu G. počinje i spisateljsku delatnost člankom o Ničeu, jednoj od najvažnijih tema njegovog filozofskog rada. Pisao je recenzije u “Industrijskom radniku”. Prevodilac je značajnih dela: Dnevnik zavodnika  Kjerkegora, Pretpostavke socijalizma i zadaci socijaldemokratije E. Bernštajna, Povijest filozofije Vindelbanda i Hajmzeta, Čemu pesnici Hajdegera, Tako je govorio Zaratustra F. Ničea, Filozofiju prava Hegela i dr.

M. Krleža ga je (1960) pozvao za redaktora za filozofiju i sociologiju u Leksikografskom zavodu Hrvatske. Afirmisao se kao najznačajniji jugoslovenski leksikograf u oblasti filozofije. Pored oko hiljadu priloga za Enciklopediju Leksikografskog Zavoda i priloga za Filozofijski rječnik Matice hrvatske (1964, 1984), objavio je školski leksikon Filozofija (1963, 1965, 1967), Leksikon filozofa (1968, 1982, 1983) i Filozofija – Enciklopedijski leksikon (Beograd 1973), knjige u kojima je obradio i filozofske pojmove i ličnosti.

      Radeći u Leksikografskom zavodu napisao je i 1969 odbranio doktorsku disertaciju Temeljna misao Fridriha Ničea, koja je iste godine, nešto skraćena, objavljena u Beogradu pod naslovom Ko je Niče.

     Grlićeva predavačka delatnost počela je na zagrebačkoj Akademiji za likovnu umjetnost 1962, i pre nego što je doktorirao. Trajala je do 1968, ali mu je posle studentskih događanja zabranjen dalji rad. Predavačku aktivnost nastavio je kada je pozvan na Beogradski Filozofski fakultet 1971, gde je bio redovni profesor za estetiku, sve dok nije dobio mesto na Filozofskom fakultetu u Zagrebu (1973). Tu je, kao profesor i šef katedre za estetiku, delovao do kraja života.

     G. istraživački i spisateljski rad bio je usmeren na kritičko preispitivanje Ničeovog dela, razmatranje istorije estetičkih ideja, mogućnosti i savremene sudbine estetike, na kritiku dogmatskog marksizma, afirmaciju izvorne Marksove misli i kritiku stanja savremenog sveta i jugoslovenskog društva. Time je dao značajan prilog jugoslovenskoj marksističkoj filozofiji, struje oko časopisa “Praxis”.

     Njegova rasprava o Ničeu ukazuje na falsifikovanje filozofovog dela, kritički razmatra dotadašnje interpretacije i odbacuje isključiva ideološka čitanja ovog mislioca, kako nacističko tako i marksističko (Lukačevo), koja ga vide kao prethodnika fašizma. Ničeovo delo analizira u kontekstu epohe i u relaciji prema Kjerkegoru i Marksu. Smatra da su tri osnovne ideje ovog mislioca: smrt boga, volja za moć i večno vraćanje istog, koje razjašnjava smisao obe prethodne misli. Osobenost Ničeovog dela vidi u sintezi misli i poezije, filozofije i umetnosti. Večno vraćanje istog razume kao vraćanje umetničkog, prema kojem se, kao i prema igri, mora saobraziti sav život. Ukazuje na smisao i značaj Ničeovog razumevanja nihilizma kao bitnog obeležja vremena, a ideju natčovaka interpretira iz perspektive povratka čoveka iz otuđenja njegovoj autonomiji i stvaralaštvu. Usmeren na filozofsko razmatranje umetnosti, G. naročito ističe Ničeovu tezu da je umetnost vrednija od istine i da se istina umetnosti ne dokučuje u estetici kao filozofskoj ili naučnoj disciplini. Taj stav će slediti i u vlastitim istraživanjima o prirodi estetike. G. interpretacija Ničea nije bila samo originalna i zapažena rehabilitacija ovog filozofa, već je bila upečatljiva afirmacija nove metodološke pozicije kritičkog, a ne negatorskog odnosa prema tzv. buržoaskoj filozofiji i njenim misliocima.

     Ničeansku inspiraciju pokazuje G. dugogodišnje i svestrano bavljenje estetikom izloženo u četiri knjige: Estetika I – Povijest filozofskih problema (1974), Estetika II – Epoha estetike (1976), Estetika III – Smrt estetskog (1978), Estetika IV – S onu stranu estetskog (1979). Ovaj najcelovitiji jugoslovenski prikaz estetike autorovo stanoviše iskazuje podnaslovima o “smrti estetskog” i u traganjima koja nadmašuju poziciju tradicionalne estetike. To stanovište polazi od Marksove ideje o nadilaženju filozofije i prosleđuje je na shvatanje umetnosti, kojoj svaka estetika uspostavlja preuske okvire. G. utvrđuje načelnu nemogućnost estetike kao posebne filozofske ili naučne discipline. Radikalno odbacuje svaku pomisao o estetici kao formulisanju obrazaca umetničkog stvaralaštva, a filozofiju umetnosti razume vrlo široko, kao “umetnički pristup umetnosti”, umetnički način života, stvaralaštvo i igru. Stanovište “s onu stranu estetskog” kod G. je mišljeno kao zahtev da se “sam život konstituira kao umjetničko djelo”, da se “umjetnički živi”, tj. stvaralaštvo postane princip ne samo umetničkog, već celokupnog ljudskog delovanja. Zato je poslednja G. knjiga Za umjetnost (1983) pregnantno sažela njegov program  ̶  “Za umjetnost a ne za estetiku”, uz odbacivanje “stereotipa o umjetničkom” i razjašnjenjima o odnosu između umetnosti i filozofije, što je centralna tema G. životnog dela, ali i jedne od prvih njegovih knjiga (Umjetnost i filozofija, 1965).

     Grlića kao angažovanog filozofa najbolje predstavljaju srodne knjige Zašto (1968) i Contra dogmaticos (1971). U njima raspravlja o filozofskom etosu, smislu angažmana u filozofiji, o hrabrosti, dogmatizmu i piše protiv apologije postojećeg zastupajući stav da nije dovoljno samo znati, već i hteti i smeti kazati istinu. Taj zahtev G. je sledio u vlastitom delu i filozofskom delovanju.

     Njegovo javno delovanje vezano je pre svega za filozofske institucije. Bio je predsednik Hrvatskog filozofskog društva (1966-1968), član redakcije časopisa “Praxis” i uprave Korčulanske ljetne filozofske škole, institucija koje su afirmisale jugoslovensku marksističku filozofiju u svetu. Jedan od nauglednijih i najplodnijih jugoslovenskih filozofa bio je poznat i priznat i izvan svoje zemlje. Držao je predavanja u Nemačkoj, Švajcarskoj i Francuskoj. Sarađivao je sa vodećim evropskim filozofima. Više od 50 njegovih radova objavljeno je na stranim jezicima. O njegovoj filozofiji napisana je i doktorska disertacija u Italiji još za njegovog života (Tuna Prekpalaj, Umanismo e marxismo in Danko Grlić, Padova 1977). Grliću u čast, održan je i međunarodni simpozijum (2004), a objavljena su i dva zbornika radova.

     Grlićev rad u Beogradu, predavanja i knjige koje su tu imale prva izdanja, imao je snažan uticaj, ne samo u filozofskoj sredini.

DELA: (pored pomenutih) O komediji i komičnom (Bg 1972); Marksizam i umjetnost (Zg 1979); Misaona avantura Valtera Benjamina (Zg 1984); Izazov negativnog (Bg 1986); Odabrana djela I-IV (Zg-Bg 1988).

 LITERATURA:

Lj. Tadić, M. Marković, Z. Gavrilović, V. Korać, N. Milošević, Z. Kučinar i dr., Kad umetnost zavlada svetom – Spomeni Danku Grliću (Student, Bg 18. 4. 1984)

Umjetnost i revolucija – Spomenica Danku Grliću (Zg 1989)

Za umjetnost. Zbornik radova u čast Danka Grlića povodom 20 godina od njegove smrti (Zg 2004)